آناتومی شانه و بازو، مشکلات رایج و بریس‌های ارتوپدی

بخش اول: آشنایی با آناتومی شانه و بازو (چرا این ناحیه اینقدر حساس است؟)

برای درک مشکلات، ابتدا باید با ساختار این ناحیه آشنا شویم:

استخوان‌ها

• ترقوه (Clavicle): استخوانی که قفسه سینه را به شانه متصل می‌کند.
• کتف (Scapula): استخوان پهن در پشت قفسه سینه که به شکل مثلثی است.
• بازو (Humerus): استخوان بلند بازو که سر گِرد آن در حفره گلنوئید (حفره کم‌عمق کتف) قرار می‌گیرد.

مفاصل

• مفصل گلنوهومرال (Glenohumeral Joint): مفصل اصلی شانه که گوی و کاسه آن بیشترین دامنه حرکتی را فراهم می‌کند.
• مفصل آکرومیوکلاویکولار (Acromioclavicular Joint): محل اتصال ترقوه به زائده آکرومیون استخوان کتف.
• مفصل استرنوکلاویکولار (Sternoclavicular Joint): محل اتصال ترقوه به جناغ سینه.

بافت‌های نرم

• روتاتور کاف (Rotator Cuff): گروهی از چهار عضله و تاندون‌هایشان که سر بازو را در حفره شانه نگه می‌دارند و نقش اصلی در چرخش و بالا بردن بازو را ایفا می‌کنند؛ این مجموعه حیاتی و آسیب‌پذیرترین بخش شانه است.
• لابروم (Labrum): حلقه غضروفی که لبه حفره گلنویئد را عمیق‌تر کرده و به پایداری مفصل کمک می‌کند.
• کپسول مفصلی (Joint Capsule): کیسه‌ای از بافت همبند که مفصل را احاطه کرده و توسط رباط‌ها تقویت می‌شود.
• بورسا (Bursa): کیسه‌های کوچک پر از مایع که بین استخوان‌ها و تاندون‌ها قرار می‌گیرند و اصطکاک را کاهش می‌دهند.
• عضلات بزرگ: دلتوئید، دوسر بازو و سه‌سر بازو که حرکات اصلی بازو را انجام می‌دهند.

بخش دوم: مشکلات و آسیب‌های شایع شانه و بازو

این مشکلات می‌توانند ناشی از ضربه ناگهانی (تروما)، استفاده بیش از حد (Overuse) یا فرسایش تدریجی باشند.

۱. آسیب‌های روتاتور کاف

این گروه از مشکلات، شایع‌ترین دلیل درد شانه هستند.

• تاندونیت (التهاب تاندون): التهاب تاندون‌های روتاتور کاف به دلیل استفاده بیش از حد یا حرکات تکراری بالای سر (مثلاً شنا، والیبال، نقاشی سقف).
• علائم: درد مبهم و عمیق در شانه که با بالا بردن بازو یا خوابیدن روی شانه تشدید می‌شود.

پارگی تاندون: پارگی می‌تواند جزئی یا کامل باشد و در اثر یک ضربه ناگهانی یا فرسایش طولانی‌مدت ایجاد شود.

• علائم: درد شدید و ناگهانی (در پارگی حاد)، ضعف قابل توجه در بالا بردن یا چرخاندن بازو، و صدای «تق» در هنگام آسیب.

۲. سندرم گیر افتادگی شانه

این عارضه زمانی رخ می‌دهد که تاندون‌های روتاتور کاف یا بورس بین سر استخوان بازو و زائده آکرومیون گیر افتاده و فشرده می‌شوند.

• علل: حرکات تکراری بالای سر، فرم نامناسب بدنی (قوز کردن)، یا وجود خارهای استخوانی.
• علائم: درد در قسمت خارجی و بالای شانه، به‌ویژه هنگام بالا بردن دست به بالای سر بین زوایای 60 تا 120 درجه.

۳. شانه یخ‌زده یا کپسولیت چسبنده

در این حالت، کپسول مفصلی شانه ضخیم، سفت و ملتهب شده و به تدریج دامنه حرکتی مفصل را به شدت محدود می‌کند.

• علل: علت دقیق همیشه مشخص نیست، اما بعد از دوره‌های بی‌حرکتی طولانی یا در افراد مبتلا به دیابت شایع‌تر است.
• مراحل و علائم:
  1. مرحله انجماد: درد شدید و افزایش‌یابنده، شروع محدودیت حرکتی.
  2. مرحله منجمد: درد کاهش می‌یابد اما سفتی و محدودیت حرکتی به اوج می‌رسد.
  3. مرحله ذوب: به تدریج و طی ماه‌ها یا سال‌ها، دامنه حرکتی بهبود می‌یابد.

۴. دررفتگی و بی‌ثباتی شانه

زمانی اتفاق می‌افتد که سر استخوان بازو از حفره گلنوئید خارج می‌شود. این آسیب معمولاً به لابروم و کپسول مفصلی نیز آسیب می‌زند.

• علل: ضربه شدید (افتادن روی دست باز) یا چرخش ناگهانی و قوی بازو.
• علائم: درد بسیار شدید، ناتوانی در حرکت دادن بازو، بدشکلی واضح در شانه، و احساس «خالی کردن» شانه. پس از اولین دررفتگی، شانه مستعد دررفتگی‌های مکرر (بی‌ثباتی مزمن) می‌شود.

۵. آرتروز شانه

فرسایش غضروف مفصلی که باعث سایش استخوان‌ها روی یکدیگر می‌شود.

• علائم: درد عمیق، سفتی مفصل به خصوص صبح‌ها، کاهش دامنه حرکتی و صدای خرخر یا ساییدگی هنگام حرکت دادن شانه.

۶. آسیب تاندون عضله دوسر بازو

این تاندون از جلوی شانه عبور می‌کند و مستعد التهاب یا پارگی است.

• علائم: درد در جلوی شانه که ممکن است به بازو تیر بکشد، ضعف در خم کردن آرنج یا چرخش ساعد، و در صورت پارگی کامل، برآمدگی شبیه توپ گلف در بازو (علامت Popeye).

۷. شکستگی‌ها

• شکستگی ترقوه: بسیار شایع، به‌ویژه در ورزشکاران و کودکان، معمولاً بر اثر افتادن مستقیم روی شانه.
• شکستگی سر استخوان بازو (Proximal Humerus): بیشتر در افراد مسن و مبتلا به پوکی استخوان پس از زمین خوردن.
• شکستگی تنه استخوان بازو: نیازمند نیروی زیادی است و اغلب با آسیب به عصب رادیال همراه است.

بخش سوم: بریس‌ها و ساپورت‌های ارتوپدی برای شانه و بازو

بریس‌ها ابزارهای مهمی برای محافظت، بی‌حرکتی یا حمایت از ناحیه آسیب‌دیده هستند. انتخاب بریس مناسب به نوع و شدت آسیب بستگی دارد.

آویز دست ساده

• کاربرد: برای حمایت از وزن بازو و کاهش فشار روی شانه.
• موارد استفاده: شکستگی‌های جزئی، پس از جا انداختن دررفتگی، تاندونیت‌های خفیف، یا هر زمانی که نیاز به استراحت دادن به شانه باشد.

ثابت‌کننده شانه

• کاربرد: این بریس علاوه بر آویز دست، یک بند دور کمر دارد که بازو را به بدن می‌چسباند و از هرگونه چرخش یا حرکت دور شونده جلوگیری می‌کند.
• موارد استفاده: پس از جراحی‌های شانه، دررفتگی‌های شدید، و شکستگی‌های پیچیده‌تر که نیاز به بی‌حرکتی کامل دارند.

بریس ابداکشن شانه

• کاربرد: نوعی ثابت‌کننده پیشرفته که بین بازو و بدن بالشتکی دارد و بازو را در زاویه مشخصی از بدن دور نگه می‌دارد (معمولاً 15 تا 45 درجه).
• موارد استفاده: به‌طور خاص پس از جراحی ترمیم روتاتور کاف برای جلوگیری از کشش تاندون ترمیم‌شده و بهبود جریان خون.

بریس ترقوه یا بریس شکل-8

• کاربرد: این بریس شانه‌ها را به سمت عقب می‌کشد تا دو سر استخوان ترقوه را در یک راستا نگه دارد و به جوش خوردن آن کمک کند.
• موارد استفاده: شکستگی‌های بدون جابجایی ترقوه و همچنین برای بهبود وضعیت بدنی (Posture) و رفع قوز.

شانه‌بندهای کشی و حمایتی

• کاربرد: ایجاد فشار ملایم، گرم نگه داشتن مفصل و افزایش حس عمقی (Proprioception). این بریس‌ها حرکت را محدود نمی‌کنند.
• موارد استفاده: دردهای خفیف، آرتریت، کشیدگی‌های جزئی یا برای حمایت حین بازگشت به ورزش.

بخش چهارم: نکات کلیدی، پیشگیری و ایمنی

پیشگیری همیشه بهتر از درمان است. با رعایت این نکات، ریسک آسیب به شانه و بازو را به حداقل برسانید:

1. گرم کردن و سرد کردن: هرگز بدون گرم کردن کافی ورزش سنگین انجام ندهید. حرکات کششی دینامیک قبل از ورزش و حرکات کششی استاتیک بعد از ورزش ضروری هستند.
2. تقویت عضلات حمایت‌کننده: تمرکز فقط روی عضلات بزرگ نیست؛ عضلات روتاتور کاف و تثبیت‌کننده‌های کتف (Scapular Stabilizers) نیز مهم‌اند. تمریناتی مانند چرخش خارجی با کش، Face Pulls و Wall Slides بسیار مؤثرند.
3. رعایت فرم صحیح: فرم ورزش را حفظ کنید و از وزنه‌هایی استفاده کنید که با آن قادر به انجام حرکت به فرم کامل باشید. در حین انجام کارهای روزمره از کمر و شانه‌ها به‌جای پا استفاده کنید.
4. ارگونومی: اگر کار شما پشت میزی است، ارتفاع صندلی و میز و موقعیت مانیتور را طوری تنظیم کنید که شانه‌ها در حالت ریلکس باشند و قوز نکنید.
5. اصل استراحت و ریکاوری: به بدن فرصت بازسازی بدهید. تمرین بیش از حد یک گروه عضلانی بدون استراحت کافی، خطر Overuse را افزایش می‌دهد.
6. به درد گوش دهید: درد علامت هشدار است. اگر در حین حرکت درد دارید، آن را متوقف یا اصلاح کنید. ادامه فعالیت با وجود درد می‌تواند به یک آسیب مزمن تبدیل شود.

چه زمانی باید فوراً به پزشک مراجعه کرد؟

• درد شدید که با استراحت بهبود نمی‌یابد.
• ناتوانی کامل در حرکت دادن بازو.
• بدشکلی واضح در شانه یا ترقوه (برآمدگی یا فرورفتگی غیرعادی).
• بی‌حسی یا گزگز که به بازو یا دست تیر می‌کشد.
• تب، قرمزی و تورم شدید در ناحیه مفصل (ممکن است عفونت باشد).

کلام آخر

کلام آخر: شانه و بازو ساختارهایی پیچیده هستند که برای عملکرد روزمره حیاتی‌اند. آگاهی از آناتومی، شناخت آسیب‌های شایع و رعایت نکات پیشگیری می‌تواند شما را از دردهای مزمن و مشکلات جدی دور نگه دارد. در صورت بروز هرگونه مشکل، از خوددرمانی پرهیز کرده و برای تشخیص دقیق با یک پزشک متخصص ارتوپدی یا فیزیوتراپیست مشورت کنید.